Μαντινάδα
Η μαντινάδα ή πατινάδα ή κοτσάκι είναι ποίημα που αποτελείται από δυο στίχους που συνήθως είναι δεκαπεντασύλλαβοι σε ομοιοκαταληξία ή και τέσσερα ημιστίχια που δεν ομοιοκαταληκτούν απαραίτητα. Αποτελεί μέσο αυθόρμητης λαϊκής έκφρασης σε αρκετά μέρη της Ελλάδας, κυρίως όμως ως κατηγορία του νησιώτικου ελληνικού τραγουδιού στην Κρήτη, που είναι ξακουστή για τις μαντινάδες της.
Αυτό το είδος της έμετρης λαϊκής έκφρασης στις Κυκλάδες και ιδιαίτερα στην Απείρανθο της Νάξου λέγεται "κοτσάκι". Αντίστοιχα ονόματα αυτού του είδους είναι επίσης τα λιανοτράγουδα, οι ρίμες, οι παρόλες τα "στιχάκια" ή τα "δίστιχα" άλλων περιοχών της Ελλάδας.
Ειδικότερα, η κρητική μαντινάδα διακρίνεται για την ιδιάζουσα έκφραση, το μεστό της φράσης και αντανακλά τα αισθήματα, τη σκέψη και τη ζωή του κρητικού λαού. Αντλεί τη θεματολογία της από ποικίλους τομείς και ανάλογα διακρίνονται σε σκωπτικές μαντινάδες, ερωτικές, ευκαιριακές και φιλοσοφικές. Είτε ως φιλοσοφία, είτε εκφράζοντας παράπονο , η μαντινάδα επί αιώνες συνοδεύει τους Κρητικούς σε όλες τους τις στιγμές και στις εκδηλώσεις, στο σημείο που όσοι δεν είναι από την Κρήτη την θεωρούν αποκλειστικά κρητική ποιητική δημιουργία.
Δείγματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δείγματα κρητικών μαντινάδων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Πολλές μαντινάδες υμνούν την αγαπημένη. Έτσι, μια μαντινάδα λέει:
- Μοσχοκανελοκόκκαλη, κανελοζυμωμένη
- Γαρεφαλοχνωτάτη κι ακριβαναθρεμμένη[1].
- Μόνο σε μια περίπτωση, το Θάνατο φοβούμαι
- μην είναι ο Άδης ψεύτικος και δε συναντηθούμε.
Επίσης, μπορεί να εκφράζει θαυμασμό για τη χάρη και την αβρότητά της:
- Να ζήσεις μόνο μιαν αυγή, τόση ζωή σε φτάνει
- ρόδο π' ανθεί πολύ καιρό, τη μυρωδιά του χάνει.
- Άσπρης μυρθιάς μυρτόφυλλο/πράσινης δάφνης φύλλο,
- Στρογγυλομηλοπρόσωπη κι εθάμπωσες τον ήλιο.
Εξάλλου, μπορεί να γίνεται έπαινος και για το σαγηνευτικό της βλέμμα:
- Μάθια ζαχαροξάνοιχτα, ζαχαροπαιγνιδάτα
- Που χαμηλοξανοίγετε και γνέφετε κλεφτάτα.
Άλλοτε εκφράζονται οι μυστικοί πόθοι του ερωτευμένου:
- Για σένα καρυδαρρωστώ κι αμυγδαλοδιαβαίνω
- Και σταφυλομαραίνομαι κι ανθρώπου δεν το λέω.
- Τα λίγα λόγια ζάχαρη και τα καθόλου μέλι
- Αγάπη που 'ναι μπιστικιά,παινέματα δε θέλει.
Ακόμη, η μαντινάδα μπορεί να αποτελεί και όρκο αγάπης:
- Μες στη φωθιά να καίγωμαι, σαν το κερί να λιώνω,
- Άθος να γίνει το κορμί για σε, δε μετανιώνω.
- Την ύστερη μου αναπνοή,μια θα 'ναι η πεθυμιά μου
- να κλείσεις με τα χέρια σου,τα μάτια τα δικά μου.
Πολλές φορές στα δίστιχα εκφράζεται και το μαρτύριο των ερωτευμένων:
- Κλαίω, πονείς, πονώ και κλαις, κλαις και πονείς και κλαίω
- Και καίγομαι και κλαις εσύ, και καίγεσαι και κλαίω.
- Η νύχτα δίνει μου χαρά κι η μέρα φέρνει πόνο
- γιατί έρχεσαι και σμίγωμε,στα όνειρά μου μόνο.
Προτρέπει και σε υπομονή:
- Ως έχεις την απομονή, έχε και την ολπίδα
- Με τον καιρό το γιασεμί αθεί και βγάνει φύλλα.
Ο πόνος του χωρισμού επίσης περιγράφεται πολλές φορές:
- Εγώ του Χρόνου επίστεψα και το καμε το θαύμα
- κι αν ήσουν κάτι κάποτε, εδά δεν είσαι πράμα!
- Άλλους γιατρεύει ο χωρισμός,κι άλλους τους θανατώνει
- άλλος χωρίζει και γελά,κι άλλος πονεί και λιώνει.
- Αγάπη που δεν κράτησε, μην τη κρατείς στη σκέψη
- όνειρο πες πως ήτανε και χάθηκε στη φέξη!
- Μισεύγεις, κλαίνε τα πουλιά, μαραίνονται τα δάση
- Άχι, τον έρμο τον καιρό, και πότε θα περάσει.
Άλλοτε είναι πρόκληση και πείσμα:
- Αγάπη δίχως πείσματα, δίχως καημό και πόνο
- Είναι αγάπη ψεύτικη, ψευθιάς αγάπη μόνο.
Άλλοτε γνωμικό:
- Μην τόνε κλαις τον αετό όπου πετά όντε βρέχει
- Μα κλαίγε το μικρό πουλί, οπού φτερά δεν έχει.
Άλλοτε πείραγμα ή αστεϊσμός:
- Ήμουνε κράχτης πετεινός κι εδά στα γεραθειά μου
- Να με τζιμπούν οι γι-όρνιθες δεν το βαστά η καρδιά μου.
Άλλοτε λεβεντιά:
Λεβεντης είναι αυτός που η ψυχή του κλαίει
μα το κεφάλι έχει ψηλά και μήτε λέξη λέει.
Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το όνομα "μαντινάδα" θεωρείται εξελληνισμένος τύπος του ενετικού "mantinada", που είναι ταυτόσημο με το ιταλικό "mattinata", που σημαίνει «τραγούδι του πρωϊνού» ή «πρωινό τραγούδι» (απ’ την Ιταλική λέξη “il mattino”).[2] Το ύφος αυτό λαϊκής έκφρασης θεωρείται πως εισήχθη και έγινε δημοφιλές κατά τη Φραγκοκρατία/Ενετοκρατία, λόγω ιταλικών επιρροών.[3] Τα ποιήματα αυτά ήταν γνωστά και ως "Ερωτοπαιγνια" ή "Καταλόγια"[3]. Ακολουθούν δύο δείγματα του 15ου αιώνα:
- Εψές επερνοδιάβαινα, κόρη, εκ της γειτονιάς σου
- κι η γειτονιά σου μ΄ ήννοιωσεν και συ κόρη εκοιμάσου.(!)
- Όλοι δοξεύουν μ΄ άρματα, όλοι με τα δοξάτια (αντί δοξάρια)
- κι εσύ εκ το παραθύρι σου δοξεύεις με τα μάτια. (!)
Αλλά και στην ελληνική αρχαιότητα παρατηρούνται τέτοια άσματα, του αρχαίου "κώμου" των υπερεύθυμων που κατά ομάδες μετά από γλέντι (ευωχία) περιερχόμενοι τους δρόμους τραγουδούσαν «εκωμαόδουν» τα αισθήματά τους κάτω από τα παράθυρα των εκλεκτών τους. Χαρακτηριστικό το δίστιχο του αλεξανδρινού ποιητή Καλλίμαχου που αποκαλεί την καλή του Κωνώπιον[4]:
- Ούτως υπνώσαις, Κωνώπιον ως εμέ ποιείς
- κοιμάσθαι ψυχροίς τοίσδε παρα προθύροις
- (= να κοιμάσαι κι εσύ Κωνώπιον όπως κι εμένα με κάνεις
- να ξαγρυπνώ μπρός στο κρύο σου πρόθυρο)
- ("Πρόθυρο": χώρος πριν τη θύρα, δηλ. την πόρτα)
Συνεπώς ως είδος λαϊκού τραγουδιού φέρεται να είναι αρχαίο Ελληνικό.
Λαογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οι μαντινάδες τραγουδιώνται κυρίως σε γάμους, βαπτίσια, σε εύθυμες συγκεντρώσεις κατά τη διάρκεια γλεντιού ή χορών αλλά και ως καντάδες.
- Πουλιά κι΄αϊδόνια κελαϊδούν
- εις τα παράθυρα σας
- να είναι καλορίζικα
- τα στεφανώματα σας.
Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Αφιέρωμα στη μαντινάδα, Έρεισμα, τχ. 5-6 (Ιουλ. 1996), σ. 5-97
- Το Ηράκλειον και ο νομός του. Ηράκλειο: Νομαρχία Ηρακλείου. 1971.
- Λιουδάκη Μαρίας, Λαογραφικά Κρήτης, τομ Α΄, Μαντινάδες, εκδ. Ελευθερουδάκη 1936.
- Κωστης Γ.Καλλεργης,Μαντιναδες και τραγουδια της Κρητης,Ρεθυμνο 2006.
- Σταυρος Εμμ.Φωτακης, Ριζιτικα και Μαντιναδες, Ρεθυμνο 2007.
- Μιχαλης Γ.Βαβουρακης, Κρητικες Μαντιναδες Ριμες και Ριζιτικα, Ηρακλειο 1992.
- Γιαννης Δερμιτζακης, Κρητικες Μαντιναδες,Σητεια 1968.
- Νικος Βιτωρος,Κρητικες Μαντιναδες,Ρεθυμνο 2004.
- Εμμανουηλ Κοντογιαννης, Τα Κανακια της Κρητης,Ηρακλειο 1966.
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ Συλλογή μαντινάδων, Πλουμάκη Εμμανουήλ
- ↑ «Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΪΚΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. AYTO Ζωή Σαβίνα - PDF Free Download». docplayer.gr. Ανακτήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 2020.
- ↑ 3,0 3,1 «ΠΕΡΙΓΡΑΦΗΣ: Βυζαντινή Ερωτική Ποίηση 15-16ου αι.: Ερωτοπαίγνια - Καταλόγια». www.peri-grafis.net. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουνίου 2022.
- ↑ «Callimachus, Epigrams, Fragmenta, poem 64». www.perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουνίου 2022.